δημοτικό τραγούδι

Το τραγούδι που συνιστά τη λυρική έκφραση του λαού. Τα δύο κύρια συστατικά του στοιχεία είναι η μουσική και ο λόγος. Σε πολλές περιπτώσεις ο μουσικός αυτός λόγος συνοδεύεται και από χορό. Το δ.τ. πέρασε από διάφορες φάσεις εξέλιξης, τόσο της μορφής όσο και του περιεχομένου του· ωστόσο οι ρίζες του είναι πολύ βαθιές. Πρέπει να πρωτοεμφανίστηκε σε πρώιμες μορφές της ανθρώπινης κοινωνίας, όπως μας διδάσκει και η μελέτη των σημερινών πρωτόγονων λαών. Σε αυτούς υπήρχαν τραγούδια με στοιχειώδη λόγο και μουσική (ένα είδος ρυθμού, που τονίζεται ιδιαίτερα με τη χρήση ειδικών οργάνων). Τα τραγούδια αυτά των πρωτόγονων είχαν συνήθως τελετουργικό χαρακτήρα και συνόδευαν τελετές μαγείας ή άλλες ομαδικές εκδηλώσεις. Το δ.τ. απέκτησε τον κυρίως λυρικό χαρακτήρα του με την εξέλιξη του πολιτισμού, χωρίς όμως να πάψει και στο νεότερο αυτό στάδιο να αποτελεί ομαδική εκδήλωση: είναι κτήμα ολόκληρου του λαού και ο λαός το θεωρεί δημιούργημά του. Ένας προικισμένος λαϊκός άνθρωπος συνθέτει κάθε φορά κάποιο τραγούδι (χρησιμοποιώντας κάποτε, αν δεν έχει το χάρισμα της μουσικής, και ξένη μελωδία) και το τραγούδι αυτό διαδίδεται από στόμα σε στόμα στον λαό, σε μια διαδικασία κατά την οποία δέχεται διάφορες μετατροπές, έτσι ώστε να αληθεύει αυτό που είπε ο Νικόλαος Γ. Πολίτης, ότι «ο λαός απεργάζεται την οριστικήν μορφήν των δημοτικών ασμάτων». Η οριστική αυτή μορφή πλάθεται σταδιακά. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου ο λαϊκός τραγουδιστής παρέλαβε όχι μόνο τη μουσική αλλά και τα λόγια ενός τραγουδιού από αλλού, κάποτε μάλιστα και από τα ανώτερα στρώματα της κοινωνίας. Αλλά και στις περιπτώσεις αυτές ο λαός υπέβαλε σε νέα επεξεργασία το υλικό που παρέλαβε, σύμφωνα με τη δική του ευαισθησία. Το πρόβλημα της καταγωγής των ελληνικών δ.τ. απασχόλησε έως τώρα αρκετούς μελετητές. Πρώτος ασχολήθηκε με αυτό o Γάλλος Κλοντ Φοριέλ που υπήρξε και ο πρώτος εκδότης ελληνικών δ.τ. (1824). Οι έρευνες του Φοριέλ έφτασαν έως τον 8o αι. μ.Χ., όπου συναντάμε για πρώτη φορά τις λέξεις τραγουδώ και τραγούδι με τη σημερινή τους σημασία. Ο ίδιος μελετητής προχώρησε έως τα χρόνια της κλασικής Ελλάδας, η οποία κληροδότησε στις επόμενες γενιές και ορισμένα ολοκληρωμένα τραγούδια, όπως είναι το αποκαλούμενο χελιδόνισμα (Αθήναιος Η, 60). Παρότι δεν κατόρθωσε να αποδείξει τη θεωρία του, ο Φοριέλ πίστευε πως η νεότερη δημοτική ποίηση αποτελούσε σε πολλές περιπτώσεις, έστω και αν είχε αλλοιωθεί από τον χρόνο, συνέχεια της αρχαίας. Το θέμα αυτό απασχόλησε συστηματικότερα τον Στίλπωνα Κυριακίδη, ο οποίος δέχτηκε ως σωστή την υπόθεση του Φοριέλ, αλλά προσπάθησε να της προσδώσει και μία επιστημονική απόδειξη, με βάση τις φιλολογικές μαρτυρίες και τα πορίσματα της νεότερης φιλολογικής έρευνας. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η νεότερη ελληνική δημοτική ποίηση συνδέεται, κατά ένα μέρος της, αν όχι με την κλασική αρχαιότητα του 5ου και του 4ου αι., τουλάχιστον με τη μεταγενέστερη, των ρωμαϊκών χρόνων. Ως βάση χρησιμοποίησε τη διερεύνηση των λέξεων τραγούδι και παραλογή, την κύρια μορφή στίχου του δ.τ., δηλαδή τον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο (που κατά τον Κυριακίδη κατάγεται από τον αρχαίο ιαμβικό καταληκτικό τετράμετρο) και, τέλος, τη θεματολογία ορισμένων παραλογών, των οποίων ο πυρήνας παραπέμπει σε αρχαίους και μάλιστα πολύ προσφιλείς στο θέατρο μύθους. Η σύνδεση αυτής της νεότερης φάσης του δ.τ. με την αρχαία έγινε με τη βοήθεια του θεάτρου, το οποίο γνώρισε ιδιαίτερη ακμή στα χρόνια των Ρωμαίων αυτοκρατόρων και αποτέλεσε κέντρο έλξης κάθε μουσικής και ποιητικής κίνησης. Από το θέατρο ο λαός παρέλαβε διάφορα χορευτικά τραγούδια, που δημιουργήθηκαν μετά τη διάσπαση της αρχαίας τραγωδίας, η οποία είχε εμπλουτιστεί με νέα θεματολογία από τον 1o αι. μ.Χ. Οι υποκριτές, δηλαδή, αναπαριστούσαν τότε μόνο τα διαλογικά μέρη της τραγωδίας, ενώ τα χορικά (τα λυρικά) ήταν αποσπασμένα από τον κορμό της τραγωδίας και τα τραγουδούσαν καλλίφωνοι τραγωδοί πάνω στη σκηνή. Έτσι το τραγωδείν, όπως αναφέρει ο Κυριακίδης, μετέπεσε σταδιακά στη σημασία του άδειν. Η θεωρία αυτή, που δεν έχει βρει έως τώρα αντίλογο, αποδεικνύει τη μερική συνέχεια των δ.τ. και ιδιαίτερα των παραλογών. Στους αιώνες που ακολούθησαν επικράτησαν νέες ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες, που αποτυπώθηκαν και αυτές σε άλλες μορφές δ.τ. (ακριτικά, ιστορικά, μοιρολόγια, κλέφτικα κ.ά.). Εκείνο που πρέπει να τονιστεί είναι ότι τον λαό συγκινούσε εξίσου με τα λόγια, αν όχι περισσότερο, ο ήχος, η μελωδία των τραγουδιών. Τα τραγούδια, όπως υποδηλώνει και η ονομασία τους, δεν μπορούν να διαχωριστούν από τη μουσική τους. Δυστυχώς όμως η μουσική καταγραφή τους παρουσίαζε πολύ μεγαλύτερες δυσκολίες. Η ιδιαίτερα εκφραστική αλλά στο βάθος πάντα μελαγχολική μουσική του δ.τ. και η στιχουργία που συνδέεται με αυτήν συμπληρώνεται από μία θαυμάσια γλώσσα. Το γεγονός ότι κάθε τραγούδι υπήρξε αντικείμενο επεξεργασίας πολλών ανθρώπων σε διάφορους χρόνους και τόπους φαίνεται και από τη γλώσσα, η οποία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ιδανική γλώσσα, που ξεπερνάει τα όρια ενός ορισμένου χρόνου και τόπου και δεν μιλήθηκε έτσι ποτέ και πουθενά. Η γλώσσα του δ.τ. μοιάζει σε αυτό το σημείο με τη γλώσσα των ομηρικών επών, που δεν ταυτίζεται με κανένα διαλεκτικό ιδίωμα, γεγονός που είχαν επισημάνει οι αρχαίοι γραμματικοί («Όμηρος πάσαις ταις διαλέκτοις εχρήσατο»). Το περιεχόμενο των δ.τ. είναι αρχαϊκό και απλοϊκό, όχι μόνο γιατί η ομαδική ποίηση δέχεται αναγκαστικά ιδεολογικές και συναισθηματικές απλουστεύσεις, αλλά και γιατί οι συνθήκες υπό τις οποίες διαμορφώθηκε ο κύριος όγκος των παραδεδομένων δ.τ. μας δεν επέτρεπαν καμιά εξαιρετική πνευματική ανάπτυξη. Μέσα, πάντως, από την αρχαϊκότητα αυτή εκφράζεται ένας λαός «λιτός στη διάθεση, στη ζωή, κλασικός στην έκφραση του συναισθηματικού κόσμου· (…) ευγένεια και ύψος των συναισθημάτων, έντονη στροφή προς την οικογενειακή ζωή και περιφρόνηση προς την ψυχική διαστροφή χαρακτηρίζουν τις διαθέσεις του δ.τ.» (Κ.Θ. Δημαράς). Υπάρχει, εξάλλου, μία ποικιλία θεματολογίας, που εκφράζει τον πλούσιο συναισθηματικό κόσμο του Έλληνα. Το ειδικότερο περιεχόμενο των διαφόρων τραγουδιών αντανακλάται στην κατάταξή τους σε ορισμένες κατηγορίες. Στην έκδοση του Πολίτη (1914) υπήρχαν οι ακόλουθες κατηγορίες: ιστορικά, κλέφτικα, ακριτικά, παραλογές, τραγούδια της αγάπης, νυφιάτικα, νανουρίσματα, κάλαντα, βαΐτικα, της ξενιτιάς, μοιρολόγια, μοιρολόγια του Κάτω Κόσμου και του Χάρου, γνωμικά, περιγελαστικά, εργατικά και βλάχικα. Υπάρχουν, ωστόσο, και άλλες κατηγορίες δ.τ., όπως είναι τα παιδικά (τα νανουρίσματα καλύπτουν μόνο ένα μέρος τους), τα εορταστικά (λατρευτικά) και τα εθιμικά δ.τ. Με την ανάπτυξη των αστικών κέντρων, το δ.τ. σημείωσε σταδιακή κάμψη, πέρασε στον χώρο της παράδοσης και έγινε αντικείμενο της λαογραφικής έρευνας. Διάδοχός του θεωρείται το λαϊκό αστικό τραγούδι, το οποίο, παρά τη διαφορετική διαδικασία παραγωγής του, γνώρισε σημαντική απήχηση στις λαϊκές μάζες. Προμετωπίδα του πρώτου τόμου της α’ έκδοσης (Παρίσι, 1824-25) ελληνικών δημοτικών τραγουδιών του Κλοντ Φοριέλ.